Co to jest fenologia?

Fenologia jest nauką, która zajmuje się badaniem zjawisk zachodzących w życiu roślin i zwierząt, w zależności od pór roku i zmieniających się warunków atmosferycznych.
Prowadząc obserwacje fenologiczne roślin należy zanotować wyraźnie zaznaczające się podczas ich rozwoju zjawiska, takie jak np. kwitnienie, rozwój liści, dojrzewanie owoców.
Na podstawie faz rozwoju określonych gatunków roślin (tzw. gatunków wskaźnikowych) wyznaczone zostały fenologiczne pory roku. Daty rozpoczęcia i zakończenia fenologicznych pór roku w poszczególnych latach mogą być różne, w zależności od panujących warunków pogodowych. Data rozpoczęcia pór fenologicznych zależy również od lokalizacji stanowiska (jego położenia geograficznego, wysokości nad poziomem morza), na którym prowadzone są obserwacje.

Jakie znaczenie mają obserwacje fenologiczne?
Obserwacje fenologiczne dostarczają informacji, które stanowią cenne uzupełnienie obserwacji meteorologicznych. Porównywanie spostrzeżeń fenologicznych z całej Polski pozwala na pokazanie różnic pomiędzy klimatami różnych rejonów naszego kraju. Zestawienie obserwacji fenologicznych z terenów dużych miast oraz z terenów oddalonych od aglomeracji miejskich dostarcza informacji dotyczących wpływu tzw. „miejskiej wyspy ciepła” na wegetację roślin. Wreszcie, porównanie danych fenologicznych zbieranych na określonym stanowisku przez szereg kolejnych lat umożliwia obserwację zmian klimatu. Wyniki obserwacji fenologicznych mają nie tylko istotne znaczenie poznawcze, ale również praktyczne. Stanowią one bowiem cenne źródło danych, które mogą być wykorzystywane w rolnictwie (na przykład do wyboru odpowiednich odmian roślin uprawnych, a także do ustalania terminów ich siewu czy zbioru).

Kto może prowadzić badania fenologiczne?
Badania fenologiczne nie wymagają żadnego specjalistycznego sprzętu, stąd też może je prowadzić każdy!

Czy warto prowadzić obserwacje fenologiczne?
Tak! Obserwacje fenologiczne podejmowane w ramach zajęć szkolnych stanowią bez wątpienia doskonałe urozmaicenie nauki. Bezpośrednie obcowanie z naturą może ułatwić młodzieży zrozumienie zjawisk zachodzących w przyrodzie, rozwinąć umiejętność prowadzenia obserwacji oraz rozbudzić zainteresowania przyrodnicze. Dane fenologiczne zbierane przez młodych badaczy w kolejnych latach będą gromadzone w specjalnie do tego celu przygotowanej bazie. Baza ta umożliwi porównywanie wyników obserwacji prowadzonych w różnych częściach naszego kraju. Stąd też badania fenologiczne realizowane pod opieką nauczycieli będą miały istotne znaczenie nie tylko w skali lokalnej czy regionalnej, ale również ogólnopolskiej.

Co warto wiedzieć przed rozpoczęciem obserwacji fenologicznych?
Aby wyniki spostrzeżeń fenologicznych miały rzeczywistą wartość i by mogły być przydatne do dalszych opracowań, m.in. analiz przestrzennych i czasowych, powinny być prowadzone przez kilka kolejnych lat według jednolitych zasad przestrzeganych przez wszystkich obserwatorów.

1. Należy poznać rośliny, które stanowią obiekt naszych obserwacji
Proponujemy obserwowanie jednej z faz rozwoju zawilca gajowego, brzozy brodawkowatej lub kasztanowca zwyczajnego. Gatunki wybrane jako obiekty naszych obserwacji fenologicznych są łatwo rozpoznawalne i występują na terenie Polski dość powszechnie.
Obserwacje pór kwitnienia zawilca gajowego i kasztanowca zwyczajnego oraz rozwijania się liści brzozy brodawkowatej pozwolą stwierdzić czy różnice obserwowane w kolejnych latach mają charakter przypadkowy czy może kierunkowy, dowodzący globalnych zmian klimatu. Dodatkowo porównanie spostrzeżeń dotyczących kasztanowca i brzozy zwyczajnej, zarejestrowanych przez Obserwatorów, pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy istnieją znaczące różnice pomiędzy klimatem we wsiach oraz w największych polskich miastach i czy można mówić o tzw. „miejskiej wyspie ciepła”.

Zawilec gajowy (Anemone nemorosa)

Opis: roślina zielna; zwykle do 20 cm wysokości, o liściach odziomkowych trójlistkowych (czasem pięciolistkowych); okółek liści pod kwiatami składa się z 3 liści; łodyga zakończona jest pojedynczym kwiatem, składającym się zwykle z 6 płatków o barwie białej, które czasem są mniej lub bardziej różowo nabiegłe.
Występowanie: gatunek ten występuje w lasach liściastych.
Przybliżona pora prowadzenia obserwacji: w zależności od regionu Polski zawilec gajowy kwitnie od marca do maja. Intensywne obserwacje populacji tego gatunku prowadzi się przez ok. trzy tygodnie. Wskazane jest odwiedzanie stanowiska, na którym notowane są spostrzeżenia fenologiczne, trzy razy w tygodniu.
Uwaga: nie pomylić z innymi gatunkami zawilców! Rodzaj zawilec ( Anemone) jest reprezentowany we florze Polski przez cztery gatunki, przy czym w podobnych miejscach jak zawilec gajowy może rosnąć także zawilec żółty (Anemone ranunculoides), którego kwiaty mają barwę żółtą.

Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum)

Opis: drzewo zwykle do 25 m wysokości, o liściach dłoniasto złożonych – zbudowanych z 5-7 klinowato-, odwrotnie jajowatych listków; kwiaty białe z żółtymi lub czerwonymi plamkami u nasady, zebrane w gęste, wiechowate, wzniesione kwiatostany o długości do 30 cm.
Występowanie: gatunek sadzony głównie w parkach, ogrodach botanicznych, przy drogach.
Przybliżona pora prowadzenia obserwacji: na obszarze Polski kasztanowiec zwyczajny kwitnie w maju, przy czym w najcieplejszych rejonach kraju pierwsze kwiaty pojawiają się już w ostatniej dekadzie kwietnia. Intensywne obserwacje populacji tego gatunku prowadzi się przez ok. dwa tygodnie. Wskazane jest odwiedzanie stanowiska, na którym notowane są spostrzeżenia fenologiczne, trzy razy w tygodniu.
Uwaga: nie pomylić z innymi gatunkami kasztanowców! W wielu miejscach na terenie Polski sadzone są również dwa inne gatunki z rodzaju kasztanowiec (Aesculus) – kasztanowiec czerwony ( Aesculus pavia) o kwiatach krwistoczerwonych oraz kasztanowiec drobnokwiatowy ( Aesculus parviflora), o kwiatach białych. W przeciwieństwie do kasztanowca zwyczajnego, oba te gatunki nie są drzewami, ale krzewami, których wysokość zwykle nie przekracza 6 m.

Brzoza brodawkowata (Betula pendula = Betula verrucosa)

2. Swoje spostrzeżenia należy notować, posługując się jednolitymi  instrukcjami dla: zawilca, kasztanowca, brzozy. Instrukcje te zawierają charakterystyki ściśle określonych faz rozwoju roślin, stanowiących przedmiot naszych obserwacji.

3. Zgromadzone obserwacje należy wpisywać na jednolitych, przygotowanych przed rozpoczęciem badań, kartach obserwacji (formularzach). Pobierz je dla: zawilca, kasztanowca, brzozy.

4. Aby zaznaczyć swoje dane na mapie należy wpisać je do bazy internetowej dla: zawilca,  kasztanowca, brzozy