 |
|
|
|
|
Lipa niejedno ma imię
Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!
Nie dójdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie,
Choć się nawysszej wzbije, a proste promienie
Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie.
Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają,
Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają.
Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły
Biorą miód, który potym szlachci pańskie stoły.
A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie,
Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie.
Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie
Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie.
(Jan Kochanowski „Na lipę”)
Kilka osób zapytało mnie ostatnio, czy wczesne kwitnienie lip – już w czerwcu, nie jest oznaką globalnego ocieplenia? Niekoniecznie – w dużych miastach średnia temperatura zawsze jest nieco wyższa niż w okolicy (zjawisko „miejskiej wyspy ciepła”). Poza tym od dawna sadzi się w aglomeracjach takie gatunki i odmiany wonnych drzew, które z natury kwitną już od czerwca.
 | Lipa drobnolistna ma na spodniej
stronie liści charakterystyczne
kępki rudych włosków
|
|
|  | | | Lipa szerokolistna - rodzimy
dla Małopolski gatunek ma
miękko od spodu owłosione,
okazalsze liście i większe kwiaty
|
|
W Polsce rosną dziko 2 gatunki lip: drobnolistna Tilia cordata (T. parvifolia) i szerokolistna Tilia platyphyllos (T. grandifolia). To od lipy drobnolistnej, spotykanej w całym kraju, pochodzi polska nazwa siódmego miesiąca roku – lipca, gdyż właśnie ten gatunek rozkwita z początkiem lipca. Lipa szerokolistna rozwija kwiaty wcześniej, już w czerwcu. To jej z kolei zawdzięczamy szereg wspaniałych odmian ozdobnych oraz możliwość uprawy egzotycznych gatunków lip w Polsce.
W jaki sposób? Prześledźmy powstanie i rozpowszechnienie tzw. „lipy warszawskiej”, wyróżniającej się piękną, bardzo zwięzłą koroną, silnym zapachem podobnym do woni jaśminowca oraz podwyższoną odpornością na wielkomiejskie warunki. Jest ona przypadkowym mieszańcem lipy szerokolistnej z lipą srebrzystą T. tomentosa (pochodzącej z Bałkanów i Azji Mniejszej). Pierwszy okaz powstał w szkółkach Plantacji Miejskiej w Warszawie jeszcze w czasach carskich i został następnie posadzony przy moście Poniatowskiego. Jego nasiona kiełkowały słabo, dlatego w 1929 roku rozmnożono go wegetatywnie, poprzez szczepienie jego gałązek na młodych drzewkach lip szerokolistnych, służących jako podkładki. Ten sposób uzyskiwania nowych roślin o pożądanych cechach znany jest przede wszystkim z sadów, ale odgrywa też coraz większą rolę w architekturze zieleni i ogrodnictwie, gdyż pozwala uprawiać piękne okazy w miejscach, gdzie normalnie nie mogłyby rosnąć z uwagi na klimat (ale gdzie mogą rosnąć ich krewniacy, służący jako podkładki).
 | Charakterystyczny parasolowaty kształt
czyni lipę drzewem łatwo rozpoznawalnym |
Choć macierzysty okaz lipy warszawskiej poległ w czasie II wojny światowej, pochodzące od niej drzewa szczęśliwie przetrwały okupację, a następnie ozdobiły trasę W-Z i inne warszawskie ulice.
Rozminięcie terminu kwitnienia lipy szerokolistnej i lipy drobnolistnej jest bardzo korzystne dla pszczelarzy, gdyż już od czerwca pszczoły mogą zbierać nektar i cały okres nektarowania jest przez to dłuższy. Gloger w swojej „Encyklopedii staropolskiej” wskazywał nie bez dumy, że badania naukowe przyznały Słowianom odwieczną znajomość rolnictwa i bartnictwa, a żaden kraj europejski (…) nie dorównywał w hodowli pszczół okolicom nadwiślańskim. Pisarze dawni zapewniają, że kwitły tam jakieś szczególnie wonne zioła, woniały „ogromne lasy lipowe” – rozkosz pszczół, odwdzięczających się słynnym lipcem. Przy takiej roślinności nie potrzebowały pszczoły nadwiślańskie sztucznego hodowania; lada wydrążony pień służył za ul, lada bór był pasieką.
Dodatkowo w Polsce czyniono wiele wysiłków, by do uprawy wprowadzić takie gatunki i odmiany lipy, które zapewniłyby pszczołom ciągły dostęp do nektaru przez kilka miesięcy.
 | Słynąca cudami na całe Prusy i Rzeczpospolitą
figura Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem,
przy trakcie z Reszla do Kętrzyna,
zawieszona była na imponującej starej lipie
|
Nie ma się co dziwić Kochanowskiemu, że cenił lipę wyżej od najwspanialszych jabłoni czy cytrusów z Sadu Hesperyd. Miododajność to tylko jedna z wielu zalet lipy. Z „kwiatu lipowego” (z botanicznego punktu widzenia są to całe kwiatostany: Flos Tiliae, Inflorescentia Tiliae) wyizolowano hesperydynę, związek antynowotworowy, przeciwzapalny, obniżający poziom tłuszczów w wątrobie i w osoczu krwi, wzmacniający naczynia krwionośne oraz tkankę kostną. Kwiat lipy zawiera wiele innych substancji czynnych, stąd jest szeroko wykorzystywany w medycynie ludowej i oficjalnej, jak również w branży kosmetycznej.
W naszej strefie klimatycznej trudno o pożyteczniejsze, bardziej wielostronnie użytkowane drzewo. Miękkość, lekkość i łupliwość jego drewna wybitnie sprzyja obróbce, choć niestety skraca czas „życia” przedmiotów wykonanych z lipy (stąd pewnie „lipa” jako synonim „obciachu” czy „fuszerki” i „lipny” jako „podrabiany, fałszywy” lub „mało trwały, słaby”). Równie użyteczne jak drewno były łuby, czyli zdarte z pni lip w czasie krążenia soków łyko, z którego sporządzano buty (słynne łapcie rosyjskich mużyków), wyplatano łubianki na owoce i grzyby etc.  | Od ponad stu lat na berlińskiej Unter
den Linden rosną lipy.
Czy teraz zastąpią je platany? |
Osławiona katownia KGB Łubianka zawdzięcza swą nazwę słynnemu na całą Słowiańszczyznę targowi na łuby.
Gęste ulistnienie i ugałęzienie daje dużo cienia, znakomicie pochłaniając pył i hałas, stąd wielkie znaczenie lip w architekturze zieleni. Ochrona starych alei lipowych przy reprezentacyjnych dzielnicach miast stanowi ważny element troski o zachowanie lokalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Uprawa tych pięknych drzew w dużym mieście nie jest łatwa: szkodzi im zbity grunt, spaliny, susze, a przede wszystkim posypywanie ulic i chodników solą w zimie. Coraz częściej podnoszą się głosy, by nawet na historycznych traktach jak Trakt Królewski w Warszawie czy berlińska Unter de Linden (w tłum.: Pod Lipami) zastępować lipy odporniejszymi miłorzębami i platanami. Lecz czy warto?
Adam Kapler
Pracownia Banku Nasion
PAN OB CZRB Powsin
|
|
